سوره انبیاسوره اَنْبیاء، بیست ویکمین سوره قرآن مجید ، دارای ۷ واحد موضوعی (رکوع)، ۱۱۲ (یا ۱۱۱) آیه، ۱۶۸، ۱کلمه و ۸۷۰، ۴ حرف است. بحث از این سوره در باب صلات آمده است. فهرست مندرجات۲ - ترتیب تلاوت ۳ - ترتیب نزول ۴ - محل نزول ۵ - لحن و آهنگ آیات ۶ - محور موضوعی‌ِ سوره انبیاء ۷ - ویژگی‌های سوره انبیاء ۸ - مطالب محوری سوره انبیاء ۹ - محتوای عمده سوره ۹.۱ - توضیح محتوای سوره ۱۰ - نزدیکی سیاق مفاهیمی با سوره طه ۱۱ - آیه مشهور ظهور ۱۲ - فضایل سوره انبیاء ۱۳ - استحباب خواندن سوره انبیاء ۱۴ - فهرست منابع ۱۵ - پانویس ۱۶ - منبع ۱ - وجه تسمیهابتدای سوره انبیاء اساس دعوت پیامبران، فرجام پیروان و مخالفان و موضع‌گیری خصمانه مشرکان با آیین توحیدی بیان شده و در خلال سوره یادی از سرگذشت ابراهیم، لوط، اسحاق، یعقوب، نوح، داوود، سلیمان، ایوب، اسماعیل، ادریس، یونس، زکریا و یحیی به میان آمده است؛ از این رو، نام این سوره را «انبیاء» نهاده‌اند. و به مناسبت کلمه آغازین سوره، به آن سوره اقترب هم گفته می‌شود. لذا به علت اینکه نام ۱۴ تن از انبیای عظام در این سوره آمده است، اطلاق نام انبیاء بر این سوره از همین روست. [۳]
بقاعی، ابراهیم، ج۱۲، ص۳۷۸، نظم الدرر، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م.
۲ - ترتیب تلاوتدر ترتیب تلاوت، پنجمین سوره از «سُوَر مِئین» است، یعنی سوره‌های بیش و کم صد آیه‌ای [۴]
اندرابی، احمد، الایضاح فی القراءات، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز.
[۵]
سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۲۲۱، به‌کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م، ۱۳۹۰۰.
که پس از سوره طه و پیش از سوره حج قرار گرفته است.۳ - ترتیب نزولدر ترتیب نزول مشهور، هفتاد و سومین سوره است که پس از سوره ابراهیم و پیش از سوره مؤمنون نازل شده است. [۶]
ابن جوزی، عبدالرحمان، ج۱، ص۱۲۵، فنون الافنان، به‌کوشش محمد ابراهیم سلیم، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
[۷]
دروزه، محمد عزت، ج۱، ص۱۵، التفسیر الحدیث، قاهره، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
در دیگر روایات اسلامی در باب ترتیب نزول نیز، غالباً ردیفهای ۷۰، ۷۱ و ۷۲ را به این سوره اختصاص داده‌اند. [۸]
طبرسی، فضل، ج۵، ص۴۰۵، مجمع‌البیان، صیدا، ۱۳۵۴-۱۳۵۶ق/ ۱۹۳۵-۱۹۳۷م.
[۹]
خازن، علی، ج۱، ص۸، لباب التأویل، بیروت، دارالمعرفه.
[۱۰]
سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۴۰-۴۳، به‌کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م، ۱۳۹۰۰.
[۱۱]
رامیار، محمود، ج۱، ص۶۷۲، تاریخ قرآن، تهران، ۱۳۶۲ش.
۴ - محل نزولبا توجه به تعریف سوره‌های نازل شده در «مرحله مکّی‌ِ ختامی»، به نظر می‌رسد که سوره انبیاء نیز مانند سوره ابراهیم (ه م) از سوره‌های نازل شده در این مرحله باشد. با این‌همه، بنابر سخن منسوب به ابن مسعود ، این سوره و ۴ سوره دیگر پیش از آن، در سالهای نخستین مکه نازل شده، و به آنها «العِتاق‌ُ الاوَل» می‌گفته‌اند. [۱۳]
ابن کثیر، اسماعیل، ج۴، ص۵۵۱، تفسیر القرآن، بیروت، ۱۳۸۹ق/۱۹۷۰م.
[۱۴]
بخاری، محمد، ج۵، ص۲۲۳، صحیح، استانبول، ۱۳۱۵ق.
[۱۵]
رامیار، محمود، ج۱، ص۵۹۷، تاریخ قرآن، تهران، ۱۳۶۲ش.
۵ - لحن و آهنگ آیاتسوره انبیاء از جمله سوره‌های قرآنی است که با یک جمله خبری آغاز شده است [۱۶]
سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۳، ص۳۶۲، به‌کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م، ۱۳۹۰۰.
و جمله آغازین آن: «اِقْتَرَب‌َ لِلنّاس‌ِ حِسابُهُم‌ْ»، با سر آغاز سوره قمر : «اِقْتَرَبَت‌ِ السّاعَةُ» همانند است. از این‌رو، در هر دو سوره، به خصوص در آغاز آن دو، لحن بیان، قاطع، و برعکس، در هر دو سوره، آهنگ آیات پایانی آرام است. مضامین مطلع این دو سوره هماهنگ و همگونند. ۶ - محور موضوعی‌ِ سوره انبیاءداستان حضرت نوح علیه‌السلام و حضرت لوط علیه‌السلام در هر دو سوره آمده است. در سوره انبیاء سرگذشت دیگر پیامبران و قوم‌های ایشان تفصیلی است از آنچه درباره دیگر اقوام در سوره قمر آمده است. مقصود اصلی و محور موضوعی‌ِ سوره انبیاء نیز، مانند سوره قمر، تهدید مکذبین و ستیزندگان با رسولان الهی است که در سوره قمر با تکیه بیشتر بر سرگذشت عاد و ثمود و در سوره انبیاء، بیشتر با تکیه بر سرگذشت دیگر اقوام و پیامبرانشان تبیین گردیده است. ۷ - ویژگی‌های سوره انبیاء۱. دارای ۱۱۲ آیه به عدد کوفی، ۱۱۱ آیه به عدد دیگران، ۱۱۶۸ یا ۱۱۷۷ کلمه، و ۴۸۹۰ یا ۴۸۷۰ حرف است. ۲. در ترتیب مصحف شریف، بیست و یکمین و در ترتیب نزول، هفتاد و سومین سوره است که پس از سوره ابراهیم و پیش از سوره مؤمنون نازل شد. ۳. به جز آیات ۵۲ تا ۵۵ که بین راه مکه و مدینه نازل شد، بقیه سوره مکی به شمار می‌آید. ۴. از نظر حجم از سور مئین است که دقیقا نیم جزء از قرآن را دربر گرفته است. گفته‌اند در این سوره دو یا سه آیه منسوخ وجود دارد. ۸ - مطالب محوری سوره انبیاءغرض این سوره گفتگو پیرامون مساله نبوت است که مساله توحید و معاد را زیر بنای آن قرار داده، نخست داستان نزدیک بودن روز حساب و غفلت مردم از آن، و نیز اعراضشان از دعوت حقی که متضمن وحی آسمانی است را ذکر می‌کند، که ملاک حساب روز حساب همین‌ها است. و سپس از آنجا به موضوع نبوت، و استهزاء مردم منتقل می‌شود، نبوت خاتم انبیا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و نسبت ساحر به وی دادن و کلماتش را هذیان و خودش را مفتری و شاعر خواندن را ذکر می‌کند. آن گاه گفتار آنان را با بیان اوصاف کلی انبیای گذشته به طور اجمال رد نموده می‌فرماید: پیغمبر اسلام نیز همان گرفتاری‌ها را باید ببیند، چون آنچه این می‌گوید همان است که آن حضرات می‌گفتند. پس از آن، داستان جماعتی از انبیا علیه‌السّلام را برای تایید گفتار اجمالی خود می‌آورد و سخنی از موسی و هارون، سرگذشتی از ابراهیم، اسحاق، یعقوب و لوط، و شرحی از نوح، داوود، سلیمان، ایوب، اسماعیل، ادریس، ذو الکفل، ذو النون، زکریا، یحیی و عیسی که درود خدا بر آنان باد، می‌آورد. آن گاه با یادکرد روز حساب و آنچه که مجرمین و متقین در آن روز کیفر و پاداش می‌بینند، بحث را جمع‌بندی می‌کند و می‌فرماید: سرانجام نیک از آن متقین خواهد بود و زمین را بندگان صالحش ارث می‌برند. آن گاه بیان می‌شود که اعراض اینان از نبوت به خاطر اعراضشان از توحید است و به همین جهت بر مساله توحید اقامه حجت می‌کند، همانطور که بر مساله نبوت اقامه نموده است. از آنجایی که این سوره به دلیل سیاقش و به اتفاق مفسرین در مکه نازل شده تهدید و وعید در آن، از بشارت و وعده بیشتر است. ۹ - محتوای عمده سوره۱. بخش‌هایی از زندگی شانزده پیامبر از ۲۵ پیامبری که نام آنان در قرآن آمده است؛ ۲. خداشناسی، توحید، نبوت، شفاعت و ابتلای بشر. [۲۷]
فیروز آبادی، محمد بن یعقوب، ۷۲۹ - ۸۱۷ق، بصائرذوی التمییزفی لطائف الکتاب العزیز، جلد۱، صفحه ۳۱۷.
[۲۸]
سخاوی، علی بن محمد، ۵۵۸-۶۴۳ق. ، جمال القراء و کمال الاقراء، جلد۱، صفحه ۴۴۸.
[۲۹]
سخاوی، علی بن محمد، ۵۵۸-۶۴۳ق. ، جمال القراء و کمال الاقراء، جلد۱، صفحه ۱۸۱.
[۳۰]
رامیار، محمود، ۱۳۰۱ - ۱۳۶۳، تاریخ قرآن، صفحه ۵۸۵.
[۳۱]
حجتی، محمد باقر، ۱۳۱۱ -، پژوهشی درتاریخ قرآن کریم، صفحه ۱۴۳.
[۳۶]
جمعی از محققان، علوم القرآن عندالمفسرین، جلد۱، صفحه ۳۱۶.
۹.۱ - توضیح محتوای سورهسوره انبیاء، با مقدمه‌ای مشتمل بر تهدید شدید کُفّار آغاز می‌گردد، اعتراضات واهی و ناسنجیده آنان، و عنوان‌های نابخردانه‌ای را که به پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله نسبت می‌دادند، یکایک گزارش می‌کند و تأکید دارد بر اینکه نظام رسالت پیامبران الهی همواره بر همین نسق بوده است و پیامبری‌ِ حضرت ختمی مرتبت صلی‌الله‌علیه‌و‌آله نیز خارج از آن نظام نیست. غافلگیر شدن دشمنان خدا و ستیزندگان با پیامبر را در برابر عذاب الهی مجسّم می‌گرداند سپس نظام متقَن و محکم جهان آفرینش را وصف می‌کند و استقامت نظام هستی را در جهت تثبیت قانون پیروزی همیشگی حق بر باطل تشریح می‌کند آنگاه به بیان توحید و تفهیم آن در قالب ردّ و پاسخ به ایرادهای مشرکان می‌پردازد و ضمن تصریح بر پیوستگی مبدأ و معاد ، بر فانی بودن جهان و جهانیان تأکید دارد نیز نحوه برخورد عموم مخالفان با پیامبران خدا را توضیح می‌دهد و در اثنا و پایان آن، پیاپی مخالفان پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله را انذار و تهدید می‌کند همچنین به‌طور مختصر از حضرت‌موسی و هارون علیه‌السلام و کتاب و معجزات آن دو یاد می‌کند و به مناسبت، به نزول قرآن کریم بر پیغمبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله اشاره دارد آنگاه به سرگذشت حضرت ابراهیم علیه‌السلام می‌پردازد و داستان گفت و گوی آن حضرت را در نوجوانی با آزر ، به تفصیل می‌آورد و به دنبال آن، ماجرای بت‌شکنی ابراهیم‌علیه‌السلام را که به افکنده شدن وی در آتش ، و البته نجات آن حضرت به قدرت و اعجاز الهی انجامید، حکایت می‌کند با اشاره بر داستان حضرت لوط علیه‌السلام و سپس بر داستان حضرت نوح علیه‌السلام، آنگاه به داستان حضرت داوود و سلیمان علیه‌السلام و سپس حضرت ایوب علیه‌السلام می‌پردازد همچنین اسماعیل ، ادریس و ذوالکفل علیه‌السلام را می‌ستاید و به داستان ذوالنون (= یونس ) و داستان حضرت زکریا علیه‌السلام و حضرت مریم علیه‌السلام اشاره می‌کند و سرانجام به نتیجه‌گیری از آن مجموعه سرگذشت‌ها می‌رسد که خداوند متعال همگان را «امت واحده» قرار داده است، اما همواره مردمان به شیوه‌های گوناگون، این وحدت را از هم پاشیده‌اند برای شدت بخشیدن به تهدید کافران، ظهور یأجوج و مأجوج را که از «اشراط الساعه» است، مطرح می‌کند بر بُتها و خدایان دروغین مشرکان سخت می‌تازد و آنها را با پرستندگانشان یکجا به آتش دوزخ حوالت می‌دهد، اما در برابر، آنانکه مشمول رحمت الهی هستند، از دوزخ به دور خواهند ماند و در روز قیامت محزون و غمگین نخواهند بود حادثه پر هیبت درهم پیچیده شدن طومار آسمان‌ها را در آستانه قیام قیامت با تعبیراتی سهمگین عنوان می‌کند و آنگاه سوره با خاتمه‌ای آهنگین، با این نوید جان‌بخش پایان می‌پذیرد که به یقین وراثت زمین از آن صالحان خواهد بود و حکومت عدل و صلاح بر سراسر جهان گسترده خواهد شد. آنگاه به پیامبر اکرم‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله دلداری می‌دهد و سفارش می‌کند که دست از کافران بشوید و آنان را به خدای رحمان واگذارد. ۱۰ - نزدیکی سیاق مفاهیمی با سوره طهسیاق مفاهیمی از سوره انبیاء با سوره پیش از آن (طه) بسیار نزدیک است، [۶۲]
طبرسی، فضل، ج۴، ص۳۸، مجمع‌البیان، صیدا، ۱۳۵۴-۱۳۵۶ق/ ۱۹۳۵-۱۹۳۷م.
[۶۳]
سیوطی، تناسق الدرر، ج۱، ص۱۰۳، به کوشش عبدالقادر احمد عطا، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م، ۱۳۹۰۱.
مانند هماهنگی مضامین مقدمه این دو سوره شرح چگونگی بعثت حضرت موسی و هارون علیه‌السلام و داستان آن‌دو، نخست با فرعون و فرعونیان و سپس با بنی اسرائیل و سامری که اجمال همین داستان را در سوره انبیاء تفصیل می‌دهد.۱۱ - آیه مشهور ظهورآیه مشهور «وَ لَقَد کَتَبْنا فی الزَّبورِ مِن بَعْدِ الذَّکْرِ اَن‌َّ الاْرْض‌َ یَرِثُها عِبادِی‌َ الصّالِحون‌َ» که تفسیر مفهومی و مصداقی آن همواره معرض آراء مفسران بوده، [۷۰]
طبری، تفسیر، ج۱۷، ص۸۱ -۸۲.
[۷۱]
طبرسی، فضل، ج۳، ص۶۶ -۶۷، مجمع‌البیان، صیدا، ۱۳۵۴-۱۳۵۶ق/ ۱۹۳۵-۱۹۳۷م.
در این سوره واقع شده است. این آیه از جمله آیاتی است که در روایات شیعی، به ظهور مهدی موعود علیه‌السلام و فراگیر شدن عدل و قسط در سراسر جهان تأویل شده است. [۷۳]
طبرسی، فضل، ج۳، ص۶۶ -۶۷، مجمع‌البیان، صیدا، ۱۳۵۴-۱۳۵۶ق/ ۱۹۳۵-۱۹۳۷م.
[۷۴]
بحرانی، هاشم، ج۳، ص۷۵، البرهان فی تفسیر القرآن، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۷۵]
حویزی، عبدعلی، ج۳، ص۴۶۴- ۴۶۵، تفسیر نور الثقلین، به‌کوشش هاشم رسولی محلاتی، قم، ۱۳۸۵ق.
[۷۶]
طباطبایی، محمدحسین، ج۱۴، ص۳۶۹، المیزان فی تفسیرالقرآن، تهران، ۱۳۸۹ق.
۱۲ - فضایل سوره انبیاءدر باب فضیلت قرائت سوره انبیاء و خواص آن روایات متعددی از محدثان شیعی و سنی رسیده است. [۷۷]
یافعی، عبدالله، ج۱، ص۹۲-۹۳، الدر النظیم، قاهره، مکتبة عبدالحمید احمد حنفی.
[۷۸]
طبرسی، فضل، ج۴، ص۳۸، مجمع‌البیان، صیدا، ۱۳۵۴-۱۳۵۶ق/ ۱۹۳۵-۱۹۳۷م.
[۷۹]
بحرانی، هاشم، ج۳، ص۵۱، البرهان فی تفسیر القرآن، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
طرح نماز مخصوصی نیز تؤام با قرائت این سوره پیشنهاد شده است. [۸۱]
یافعی، عبدالله، ج۱، ص۹۳-۹۴، الدر النظیم، قاهره، مکتبة عبدالحمید احمد حنفی.
همچنین دعای حضرت یونس‌علیه‌السلام «لااِله‌َ اِلاّ اَنْت‌َ سُبْحانَک‌َ اِنّی کُنْت‌ُ مِن‌َ الظّالِمین‌َ» را که در این سوره آمده است، به موجب روایتی از پیامبر اکرم‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله اسم اعظم تلقی کرده‌اند. [۸۳]
یافعی، عبدالله، ج۱، ص۹۳، الدر النظیم، قاهره، مکتبة عبدالحمید احمد حنفی.
۱۳ - استحباب خواندن سوره انبیاءبر استحباب قرائت سوره انبیاء تأکید شده است [۸۴]
کشف الغطاء ج۳، ص۴۷۲.
و خواندن آن در نماز آیات، مستحب است. همچنین قرائت سوره‌های بلند از جمله سوره انبیاء در رکعت‌های سوم تا ششم نماز شب، مستحب است. [۸۷]
مصباح المتهجد، ص۱۳۹.
۱۴ - فهرست منابع(۱) ابن جوزی، عبدالرحمان، فنون الافنان، به‌کوشش محمد ابراهیم سلیم، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م. (۲) ابن کثیر، اسماعیل، تفسیر القرآن، بیروت، ۱۳۸۹ق/۱۹۷۰م. (۳) اندرابی، احمد، الایضاح فی القراءات، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز. (۴) بحرانی، هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۵) بخاری، محمد، صحیح، استانبول، ۱۳۱۵ق. (۶) بقاعی، ابراهیم، نظم الدرر، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م. (۷) حویزی، عبدعلی، تفسیر نور الثقلین، به‌کوشش هاشم رسولی محلاتی، قم، ۱۳۸۵ق. (۸) خازن، علی، لباب التأویل، بیروت، دارالمعرفه. (۹) دروزه، محمد عزت، التفسیر الحدیث، قاهره، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م. (۱۰) رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، ۱۳۶۲ش. (۱۱) سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، به‌کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م، ۱۳۹۰۰. (۱۲) سیوطی، تناسق الدرر، به کوشش عبدالقادر احمد عطا، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م، ۱۳۹۰۱. (۱۳) صالح، صبحی، مباحث فی علوم القرآن، بیروت، ۱۹۸۵م. (۱۴) طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، تهران، ۱۳۸۹ق. (۱۵) طبرسی، فضل، مجمع‌البیان، صیدا، ۱۳۵۴-۱۳۵۶ق/ ۱۹۳۵-۱۹۳۷م. (۱۷) طبری، تفسیر. (۱۸) فیروزآبادی، محمد، بصائر ذوی التمییز، به‌کوشش محمدعلی نجار، قاهره، ۱۳۸۳ق. (۱۹) قرآن مجید. (۲۰) قطب، سید، فی ظلال القرآن، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م. (۲۱) یافعی، عبدالله، الدر النظیم، قاهره، مکتبة عبدالحمید احمد حنفی. ۱۵ - پانویس
۱۶ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «سوره انبیا»، ج۱۰، شماره۴۰۲۳. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۱، ص۷۰۶. فرهنگ‌نامه فارسی علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «سوره انبیاء». |